ولایت چیست ؟

سؤال از چيستىِ هر شىء، در واقع، پرسش از تعريف کامل، جامع و مانع از ماهيت و کُنهِ حقيقى آن شىء است. هرگاه از چيستى و ماهيتِ پديده اى تکوينى پرسش به ميان آيد، مثلا پرسيده شود «انسان چيست؟» به اصطلاحِ دانشمندان منطقى، بهترين تعريف، ارائه ى حدّ تام است که مشتمل بر جنس قريب و فصل قريب مى باشد; اما وقتى از، امرى اعتبارى و مربوط به جهان تشريع و قرارداد سؤال شود، ارائه ى تعريفى مشتمل بر جنس و فصل براى آن، بى مفهوم است. در اين موارد، پاسخ دهنده حتّى الامکان مى کوشد تا با ارائه ى تعريفى جامع و مانع، ابهام را از آن پديده ى اعتبارى، زدوده، با تبيين روشن و شفّاف آن، ذهن پرسشگر را به سوى حقيقت، راه نمايى کند.با اين مقدمه، وقتى از چيستى ولايت مى پرسند، سؤال کننده مى خواهد با محتواى واقعى ولايت آشنا شود; از اين رو، بايد با توضيحِ جوانبِ گوناگونِ اين موضوع، سيمايى روشن، دقيق و عالمانه از آن ترسيم کرد.در پاسخ اين که ولايت چيست، بايد گفت: ريشه ى لغوى ولايت، «وَلْىْ» به معناى قرب، اتّصال و پيوند دو يا چند شىء است. از پيوند عميق دو شىء، ولايت پديد مى آيد.

انواع ولايت
ولايت، دو گونه است:
تکوينى و تشريعى
پيوند يادشده، اگر در محدوده ى امور تکوينى و پديده هاى هستى آشکار گردد، ولايتِ تکوينى است. در ولايت تکوينى، پيوند و تأثير و تأثّر، در امور واقعى است و تابع قرارداد و وضع کسى نيست. ولايت تکوينى، اساساً، ويژه ى علّت العلل آفرينش و ذات پاک الهى است، و در مراتب پايين تر، با اذن و اراده ى پروردگار، بندگان صالح او از پيامبران، امامان معصوم(عليهم السلام)و اولياى الهى، درجات و بهره هايى از اين تأثيرگذارى تکوينى را دارا مى باشند و معجزات و کراماتى که از اين وجودهاى نورانى مشاهده مى شود، مثل زنده کردن مردگان يا اژدهاشدن عصا، معلول همان ولايت تکوينى و مقامات معنوى و روحانىِ آن انسان هاى کامل است.
امّا ولايت تشريعى، همان ولايت قانونى است; به اين معنى که هرگاه فردى حقّ تشريع و قانون گذارى داشته باشد و به تصميم گيرى و تصرّف در امور جامعه بپردازد و آن را سرپرستى نمايد، داراى ولايت تشريعى است. پس ولايت تشريعى، ناظر به سرپرستى، تدبير و تنظيم اجتماعى است; ولايتى که تمامى جوامع بشرى، همواره، فطرتاً به آن نيازمند بوده اند.بر اساس توحيد ربوبى، همچنان که ولايت تکوينى بر عالم هستى، از آنِ خداوند است، ولايت تشريعى نيز، ويژه ى پروردگار هستى است.انسان موحّد نبايد از هيچ فرد يا نهادى فرمان بردارى داشته باشد و کسى را ولى، سرپرست و به تعبير قرآنى، ارباب خود قرار دهد و بى چون و چرا مطيع او گردد; مگر آن که خداوند سبحان براى او چنين حقّى را جعل و تشريع کرده باشد.
طبق آيه ى (النَّبِي أَوْلى بِالمُـؤْمِنِـينَ مِنْ أَنْفُسِـهِمْ) و بر اساس آيه ى (إنَّمَا وَليکُمُ اللهُ وَ رَسُوُله وَالَّذينَ أَمَنُوا الَّذِينَ يقِيمُونَ الصَّلوةَ وَ يؤتُونَ الزَّکوةَ وَ هُم راکِعُون)، خداوند ولايت تدبيرى و حقّ اداره و تنظيم اجتماعى را براى پيامبر و امامان معصوم(عليهم السلام) تشريع کرده است. در اثر اين ولايت، تصميمات پيامبر(صلى الله عليه وآله)و امام معصوم براى افراد جامعه لازم الاجراست و آنها هستند که مى توانند حاکميت سياسى و زمام دارى جامعه را گرفته، در رأس هرم قدرت قرار گيرند. اين ولايت، چيزى است که طبق معارف فکرى شيعه، امامت ناميده مى شود.

منظور از حکومت ولايى چيست؟
براى آشنايى با حکومت ولايى و پى بردن به مفهوم دقيق اين واژه، ابتدا بايد به مفهوم لغوى و عرفى ولايت توجّه کنيم و آن گاه در پرتو اين مفهوم، به کالبدشکافىِ ترکيبِ حکومت ولايى بپردازيم.
ولايت واژه اى عربى به معناى به هم پيوستگى و نوعى اتّصال و ترابط دو چيز است; به شکلى که هيچ گونه روزنه و شکافى، آن دو، را از هم نگُسسته، مانع پيوند عميق آن دو نگردد. لغويان براى ولايت، در زبان عربى و فارسى، معانى متعدّدى را ذکر مى کنند که از آن ميان، مى توان به اِمارت، تدبير، محبّت، سلطان و خِطّه و موطِن هر کس اشاره کرد. از آن جا که ريشه ى اصلى، با همان معنا و وضع لغوى، به نوعى در تمامى اين معانى ملحوظ است، نمى توان معانى برشمرده را از سنخ مشترک لفظى دانست. با اين وجود، با بررسى موارد کاربرد واژه ى ولايت، در متون عربى و محاوره ى عرفى، به اين نتيجه مى رسيم که گسترده ترين کاربرد اين واژه، اِمارت و حاکميت سياسى است; به گونه اى که هرگاه ولايت، بدون قيد به کاررود و عارى از قرينه باشد، انصرافِ آن به ولايت سياسى و اِمارت خواهد بود. منظور از ولايت سياسى و اِمارت، همان مديريت و اداره ى جامعه و تنظيمِ امورِ کلانِ اجتماعى است، که در زبان فارسى مى توان آن را سرپرستى ناميد.
ولايت، در کاربرد عرفى، نظير امامت است. امامتِ مطلق و بدون مضافٌ اليه، همان رهبرى و حاکميت سياسى است، و امامت مضاف و مقيد حتماً نيازمند ذکر مضافٌ اليه است; مانند امامت جمعه. ولايت نيز چنين است.مورّخان بزرگى چون طبرى و ابن اثير، براى نقل حوادث تاريخى و ذکر دوره ى حکومت هاى گوناگون در تاريخ، واژه ى ولايت را به کار مى برند. ابن قتيبه، در کتاب الإمامة و السياسة، از زمام دارى حاکمان سياسى، به ولايت تعبير مى کند; مثل ولاية الوليد، ولاية الحجّاج، ولاية هشام بن عبدالملک; بدون آن که قرينه اى به کار برده باشد.بنابراين، ولايت، عرفاً همان اِمارت و حاکميت سياسى است که ترسيم کننده ى اصل حکومت، قطع نظر از نوع آن، و شيوه ى استقرار مشروعيت آن مى باشد. ولايت و اِمارت، ممکن است ولايت حق و اِمارتِ والىِ عادل، يا ولايت باطل و امارت والىِ جور باشد. واژه ى ولايت، هر دو نوع حکومت را شامل مى شود.در روايتى از امام صادق(عليه السلام) ضمن تقسيم ولايت، به ولايت واليان عدل و ولايت واليان جور، و حلال شمردن اوّل و حرام دانستن دومى، منقول است:
فوجهُ الحلالِ من الولايةِ ولايةُ والى العادلِ و ولايةُ وُلاتِه; ولايت والى عادل و واليان منصوب از طرف وى، ترسيم کننده ى چهره ى ولايت حلال و مشروع است.
و امّا وجهُ الحرامِ من الولايةِ فولايةُ الوالى الجائرِ، و ولاية ولاته، فالعمل لهم و الکسب لهم بجهة الولاية معهم حرامٌ; ولايت حاکم ستمگر و ولايت منصوبان از سوى او، چهره ى حرام ولايت است که هر گونه رابطه و پيمان با ايشان حرام و نامشروع است.طبق اين تفسير عرفى از ولايت، ترکيب «حکومت ولايى»، از نظر ادبى، نادرست و از قبيل اضافه و نسبت دادن يک چيز به خود آن چيز است; چون حکومت همان ولايت است و مثل آن است که گفته شود «ولايت ولايى». ولايت و حکومت و اعمال حاکميت سياسى، يک حقيقت اند و از اين جهت، قابل ارزش گذارى و مقبول يا مطرود شدن کلى نيستند، بلکه دولت ها و متصدّيان امر ولايت، در دو گروهِ مشروع و نامشروع، عدل و جور، الهى و طاغوتى، قابل طبقه بندى و ارزش گذارى هستند.
صرف نظر از کاربرد مطلقِ عرفىِ ولايت که در بالا شرح آن گذشت، ولايت در فرهنگ قرآن و معارف اهل بيت(عليهم السلام)مفهومى خاص و ويژه نيز دارد که از ارزش والا و بى نظيرى برخوردار و با قداست و احترام توأم است و براساس اين تفسير، تعبير حکومت ولايى، تعبيرى صحيح و قابل قبول خواهد بود. طبق روايات اهل بيت(عليهم السلام)ولايت، در مفهوم ويژه ى خود، شرط قبولى اعمال و کليد و رمز هر خوبى شناخته مى شود. در روايت است:اگر مردى شب ها را زنده نگهدارد و تمام عمر خود را با روزه سپرى کند و تمام دارايى خود را صدقه دهد و همه ساله در مراسم حج شرکت جويد، در حالى که، ولايتِ ولىّ خدا را نشناسد، تمام اعمالش بيهوده و بدون ثمر است. اين ولايت، بر نماز، زکات، حج و روزه برترى دارد و راز و رمز رسيدن به آنهاست.

ولايت فقيه چيست؟ و فقيه چه نوع ولايتى دارد؟
با توجه به روشن شدنِ مفهومِ ولايت و اقسام آن در دو پرسش پيشين، در پاسخ اين پرسش که ولايت فقيه چيست، و اين که در نظريه ى ولايت فقيه کدام يک از اقسام يادشده ى ولايت، مورد نظر است، بايد گفت: کسى براى فقيه، مدّعى ولايت تکوينى نيست و نمى خواهد او را تصرف کننده ى نظام خلقت و قانونمندى هاى جهان آفرينش معرفى کند;گرچه ممکن است احياناً، فقيهى، به طور فردى، در اثر مجاهدت نفسانى و بزرگى روح، به درجاتى از کمال برسد که توان تصرّف تکوينى در بخش هايى از عالَم را دارا باشد.پس آنچه از مفهوم ولايت، در نظريه ى ولايت فقيه اراده مى شود، آن است که خداوند سبحان و امامان معصوم(عليهم السلام)حق قانون گذارى، اجراى قانون، تصرف و تدبير امور اجتماعى و امامت سياسى جامعه را که نياز قطعى تمامى جوامع است، براى فقيهان جامع الشرايط جعل کرده اند. فقيه، کسى است که دين شناس باشد و با برخوردارى از ملکه ى اجتهاد و قوّه ى استنباط احکام شرعى از منابع آن، توان استخراج حکم الهى را، در هر مسئله و حادثه ى فردى يا اجتماعى دارد. فقيه با ولايت تدبيرى و سياسى خود، بر اساس منابع کتاب و سنّت، و مصالح اجتماعى تصميم مى گيرد و همان طور که مردم موظّف به پيروى و اطاعت از حکم او هستند، خود او هم مستثنا نيست و بايد از آن حکمى که خودش استنباط و صادر کرده است، پيروى نمايد، وگرنه از ولايت ساقط مى شود.وقتى که ميرزاى شيرازى براساس ولايت شرعى خود و به خاطر مصالح اسلامى، به تحريم تنباکو حکم مى کند، خود او نيز بايد، همانند مردم، از اين حکم پيروى کند.
به تعبير حضرت امام(رحمه الله) حکومت در اسلام، حکومت قانون است;آن هم قانون الهى که بر طبق مصالح و مفاسد دنيوى و اخروىِ واقعى بشر وضع گرديده است. در حقيقت، اين فقه و شريعت الهى است که تدبير و تنظيم کننده ى حيات فردى و جمعى است، نه شخص فقيه. فقيه از نظر شخصيت حقيقى، با افراد جامعه، هيچ تفاوتى ندارد.ولايت سياسى، در اختيار فقاهت است و فقيه، در مقام يک قانون دان و کسى که خبره و کارشناس است و توان استنباط حکم و قانون را دارد، داراى اين ولايت شده است. البتّه اين شؤون و اختيارات، براى مجتهدِ مطلق است، نه مجتهدِ متجزّى. مجتهد مطلق، کسى است که کارشناسِ کامل دين باشد; يعنى در تمامى احکام دينى و در جميع زمينه ها، اعم از عبادات، معاملات، احکام سياسى، اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى، نظامى و امور بين الملل، توان استنباط داشته باشد و بتواند حکم الهى را به صورت مستند ارائه دهد، و در هيچ مسئله ى مستحدثه اى، از اِعلام حکم شرعى عاجز نباشد.بنابراين در پاسخ اين که ولايت فقيه چيست، مى توان گفت: حق تصرف، تدبير و تنظيمى است که درباره ى جامعه و مسائل اجتماعى، به تبع ولايت امامان معصوم(عليهم السلام) براى فقيه جامع الشرايط جعل شده است. پس ولايت فقيه، به معناى قيموميت بر محجوران نيست. منظور از اين ولايت، خلافت تکوينى و الهى فقيه هم نيست. و نيز چنين نيست که براى فقيه، مقام وساطت ميان مردم و خدا مطرح باشد; آن چنان که در جهان مسيحيت، در قرون وسطى، اربابان کليسا، خويش را حاکم مطلق و واسطه ى ميان خدا و خلق مى پنداشتند، و خود را، در برابر هيچ مقامى، مسؤول و پاسخ گو نمى ديدند.
در پايان، تذکر اين نکته مفيد است که ولايت يادشده، براى هر فقيهى وجود ندارد. علاوه بر فقاهت که شرط لازم ولايت است، شرايط بسيار مهم و اساسى ديگرى، نظيرِ عدالت، توانِ تدبير و مديريت جامعه، قدرت تجزيه و تحليل مسائل سياسى و اجتماعى، و آگاهى از روابط حاکم بر کشورهاى جهان را نيز بايد دارا باشد. اين ولايت، براى فقيهى جعل شده است که جامع الشرايط باشد.

منبع : http://siasi.porsemani.ir